بیان السعادة فی مقامات العبادة (کتاب)بیان السعادة فی مقامات العبادة تفسیر عرفانی و شیعی قرآن به عربی، تالیف حاج ملا سلطان محمد گنابادی (۱۲۵۱- ۱۳۲۷)، ملقب به سلطان علیشاه و مشهور به سلطانعلی گنابادی، از اقطاب متاخر سلسله نعمت اللهی است. مؤلف آن را به نام مرشد خود، حاج محمد کاظم اصفهانی ملقب به سعادت علیشاه، نوشته است [۱]
سلطانحسین تابنده، نابغه علم و عرفان در قرن چهاردهم، شرح حال مرحوم حاج ملا سلطانمحمد گنابادی: سلطانعلیشاه، تهران ۱۳۵۰ ش، ص۱۹۵.
[۲]
محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، چاپ محمد جعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹- ۱۳۴۵ ش، ج۳، ص۵۴۰.
اهمیت این تفسیر از آن روست که یگانه تفسیر کامل قرآن به مذاق عرفانی شیعه است که برجای مانده است. سبب نگارش آن، چنانکه در مقدمه‌اش [۳]
تفسير بيان السعادة فى مقامات العبادة، گنابادى سلطان محمد، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، بيروت، ۱۴۰۸ ق، چاپ، دوم، ج ۱، ص۲ .
آمده، جمع آوری لطایف و نکات نغزی بوده که در اشارات قرآن و تلویحات اخبار یافته و پیش از آن نه در کتابی دیده و نه از کسی شنیده بوده است.فهرست مندرجات۲ - ویژگی تفسیر بیان السعادة ۳ - علت نگارش این تفسیر ۴ - محتوای کتاب بیان السعادة ۴.۱ - مقالات عرفانی ۴.۲ - محوریت ولایت در تفسیر ۵ - تفسیر شیعی یا صوفی ۶ - جنبه های غیر عرفانی بیان السعادة ۶.۱ - جنبه روایی ۶.۲ - جنبه کلامی و فلسفی ۶.۳ - جنبه ادبی ۶.۴ - توجه به ترتیب آیات ۶.۵ - جنبه فقهی ۷ - تقریظ فرزند مولف ۸ - چاپ بیان السعادة و تمجید علما ۹ - شبهه در مولف بیان السعادة ۹.۱ - مقام علمی و عرفانی مولف ۹.۲ - تشابه با سایر آثار مولف ۹.۳ - گزارش برخی از نگارش کتاب ۹.۴ - اشتهار مولف با نگارش بیان السعادة ۱۰ - اشتباه گلدتسیهر مستشرق ۱۱ - ترجمه و شرح بیان السعادة ۱۲ - فهرست منابع ۱۳ - پانویس ۱۴ - منبع ۱ - درباره نویسنده بیان السعادةبیان السعادة فی مقامات العبادة تألیف حاج ملاسلطان محمد گنابادی (۱۲۵۱ـ۱۳۲۷)، ملقّب به سلطان علیشاه و مشهور به سلطانعلی گنابادی، از اقطاب متأخر سلسله نعمت اللهی است و نام کامل آن بیان السعادة فی مقامات العبادة است. مؤلف آن را به نام مرشد خود، حاج محمدکاظم اصفهانی ملقب به سعادت علیشاه، نوشته است. [۴]
سلطانحسین تابنده، نابغه علم و عرفان در قرن چهاردهم، ج۱، ص۱۹۵، شرح حال مرحوم حاج ملاسلطانمحمد گنابادی: سلطانعلیشاه، تهران ۱۳۵۰ ش.
[۵]
محمدمعصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۳، ص۵۴۰، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ ۱۳۴۵ ش.
۲ - ویژگی تفسیر بیان السعادةاهمیت این تفسیر از آن روست که یگانه تفسیر کامل قرآن به مذاق عرفانی شیعه است که برجای مانده است. ۳ - علت نگارش این تفسیرسبب نگارش آن، چنانکه در مقدمه‌اش [۶]
سلطانمحمد بن حیدر سلطانعلیشاه، بیان السعادة فی مقامات العبادة، ج۱، ص۲، تهران ۱۳۴۴ ش.
آمده، جمع آوری لطایف و نکات نغزی بوده که در اشارات قرآن و تلویحاتِ اخبار یافته و پیش از آن نه در کتابی دیده و نه از کسی شنیده بوده است.۴ - محتوای کتاب بیان السعادةاین تفسیر نیز، مانند اغلب آثار سلطان علیشاه، با مقدمه‌ای در حقیقت علم و علائم آن و جهل مرکب و ملازمت علم و عمل آغاز شده؛ سپس مؤلف مطالب جامعی درباره قرآن و فضیلت آن، تفسیر، تنزیل و تأویل قرآن و دیگر مقدمات لازم برای تفسیر قرآن بیان کرده [۷]
سلطانمحمد بن حیدر سلطانعلیشاه، بیان السعادة فی مقامات العبادة، ج۱، مقدمه، ص۳ـ۲۱، تهران ۱۳۴۴ ش.
و آنگاه به تفسیر تمامی آیات پرداخته است.۴.۱ - مقالات عرفانیالبته گاه نیز، در ضمن تفسیر، به تناسب موضوع، مقالات مستقلی (غالباً عرفانی) تحت عنوان «تحقیق» نوشته است. ۴.۲ - محوریت ولایت در تفسیرمدار این تفسیر بر حول مفهوم وَلایت به معنای عرفانی و شئون و جوانب مختلف آن است؛ چنانکه در آن، آیات راجع به کفر و ایمان، به کفر و ایمان نسبت به مقام ولایت تفسیر شده است. [۸]
سلطانمحمد بن حیدر سلطانعلیشاه، بیان السعادة فی مقامات العبادة، مقدمه سلطانحسین تابنده، ص ه، ج۱، ص۲۲۳، تهران ۱۳۴۴ ش.
همچنین، مؤلف برای کلمه «رب» دو تعبیر به دست می‌دهد: یکی «ربّ مطلق» که مقام الوهیت است؛ دیگر «ربّ مضاف» که منظور از آن مقام ولایت است که ظهور ربّ مطلق باشد. [۹]
سلطانمحمد بن حیدر سلطانعلیشاه، بیان السعادة فی مقامات العبادة، ج۱، ص۶۳، تهران ۱۳۴۴ ش.
۵ - تفسیر شیعی یا صوفیاز آن‌جا که مفسّر اساس مذهب شیعه را پیروی از همین اصل می‌داند و به اتحاد ذاتی تصوف حقیقی و تشیع به معنای وَلَوی آن قائل است، کسانی را که از بُعد عرفانی تشیع غافل‌اند، درباره گرایش این تفسیر، دچار تردید می‌کند؛ چنانکه صاحب التفسیر والمفسّرون [۱۰]
محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسّرون، ج۲، ص۱۹۲ـ۲۰۳، قاهره ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
[۱۱]
محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسّرون، ج۲، ص۲۲۶، قاهره ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹.
در این‌که بیان السعادة را در شمار تفاسیر صوفیه ذکر کند یا تفاسیر شیعه، مردد است.تعصّب و جانبداری سختِ حاج ملاسلطان محمد در مذهب تشیع به حدی بود که در چاپ دوم تفسیر، به اجازه خود او، قسمت‌هایی که ممکن بود موجب اختلاف میان شیعه و سنی شود، به منظور تقریب و حفظ وحدت مذاهب اسلامی، تعدیل شد. [۱۲]
سلطانمحمد بن حیدر سلطانعلیشاه، بیان السعادة فی مقامات العبادة، ج۱، مقدمه سلطانحسین تابنده، صید، تهران ۱۳۴۴ ش.
۶ - جنبه های غیر عرفانی بیان السعادةبیان السعادة علاوه بر جنبه های عرفانی، جنبه های روایی، فقهی، فلسفی، کلامی و ادبی نیز دارد. ۶.۱ - جنبه رواییاز جنبه نقلی و روایی و بحث درباره شأن نزول آیات، مباحث مستوفایی دارد و عمده اقوال و مطالب منقول در آن مستند به احادیث و اخبار مروی از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم و ائمه اطهار علیهم‌السلام است. در نقل احادیث، از تفسیر صافی ِ فیض کاشانی و تفسیر برهان سید هاشم بحرانی، استفاده کرده است. [۱۳]
کیوان سمیعی، رساله ترجمة حال کیوان قزوینی، ج۱، ص۱۳۵، در دو رساله در تاریخ جدید تصوّف ایران، تهران ۱۳۷۰ ش.
سلطانعلی شاه در خصوص اخبار مختلفی که در تفسیر آیات نقل کرده، مانند اخبار وارده درباره شجره مَنهیّه در قصّه آدم، به جمع و تطبیق میان آن‌ها مبادرت نموده است، به گونه‌ای که همه اقوال در مقام و مرتبه خود با یکدیگر سازگارند، مگر در موارد نادری که صحت اخبار مخدوش باشد. [۱۴]
سلطانمحمد بن حیدر سلطانعلیشاه، بیان السعادة فی مقامات العبادة، ج۱، ص۸۱، تهران ۱۳۴۴ ش.
[۱۵]
سلطانمحمد بن حیدر سلطانعلیشاه، بیان السعادة فی مقامات العبادة، ج۲، ص۱۷۳، تهران ۱۳۴۴ ش.
۶.۲ - جنبه کلامی و فلسفیبا این‌که اساس این تفسیر، اخبار ائمه اطهار علیهم‌السلام و عرفان مبتنی بر آن است، مشتمل بر اصطلاحات و مباحث فلسفی و حکمی نیز هست، مانند تحقیق در مراتب وجود و تشکیک در حقیقت آن [۱۶]
سلطانمحمد بن حیدر سلطانعلیشاه، بیان السعادة فی مقامات العبادة، ج۱، ص۳۷، تهران ۱۳۴۴ ش.
که غالباً به روش استادِ خود، حاج ملا هادی سبزواری، و براساس آرا و اقوال ملا صدرا است و از این حیث به تفاسیر ملا صدرا بر قرآن شباهت دارد.وی آرای فلسفی را با لطایف عرفانی و عقاید کلامی درهم آمیخته و در مسائلی از قبیل معراج، جبر و اختیار، و بداء، که فلاسفه و متکلمان در آن‌ها اختلاف نظر دارند، به جمع و تطبیق آرا پرداخته است. [۱۷]
سلطانمحمد بن حیدر سلطانعلیشاه، بیان السعادة فی مقامات العبادة، ج۱، ص۲۱۸ـ۲۲۰، تهران ۱۳۴۴ ش.
[۱۸]
سلطانمحمد بن حیدر سلطانعلیشاه، بیان السعادة فی مقامات العبادة، ج۲، ص۲۷۶، تهران ۱۳۴۴ ش.
[۱۹]
سلطانمحمد بن حیدر سلطانعلیشاه، بیان السعادة فی مقامات العبادة، تهران ۱۳۴۴ ش.
[۲۰]
سلطانمحمد بن حیدر سلطانعلیشاه، بیان السعادة فی مقامات العبادة، تهران ۱۳۴۴ ش.
۶.۳ - جنبه ادبیبیان السعادة، متضمن مباحث ادبی نیز هست و در آن، ضمن تفسیر، نکات ادبی آیات و ترکیب لغات هم، به تناسب موضوع، مطرح شده است. برای مثال، در وجوه محتمل معانی حروف آغازین برخی سوره‌ها، مثل «ال´م ´» در بقره، بحث‌های مفصلی آمده است. [۲۱]
سلطانمحمد بن حیدر سلطانعلیشاه، بیان السعادة فی مقامات العبادة، ج۱، ص۳۹ـ۴۳، تهران ۱۳۴۴ ش.
۶.۴ - توجه به ترتیب آیاتاز دیگر ویژگی‌های این تفسیر، آن است که مؤلف آن با وجود اعتقاد به این‌که جمع آوری آیات به ترتیب نزول آن‌ها صورت نگرفته، چون معتقد به ارتباط معنوی میان آن‌ها بوده، باتوجه به ترتیب موجود میان آیات و کلمات، به بیان ارتباط معنوی میان آن‌ها پرداخته است. [۲۲]
سلطانمحمد بن حیدر سلطانعلیشاه، بیان السعادة فی مقامات العبادة، ج۱، ص۲۹۹، تهران ۱۳۴۴ ش.
۶.۵ - جنبه فقهیگر چه مؤلفِ بیان السعادة مجتهد بوده، در این تفسیر کمتر به مسائل فقهی پرداخته، مگر در موارد معدودی که نظر شخصی خود را، نه به صورت فتوا، اظهار کرده است، از جمله در تفسیر «ویَسْئَلونَکَ عنِالخَمْرِ والمیْسَر» به حرمت استعمال تریاک [۲۴]
سلطانمحمد بن حیدر سلطانعلیشاه، بیان السعادة فی مقامات العبادة، ج۱، ص۱۹۶، تهران ۱۳۴۴ ش.
رأی داده است.۷ - تقریظ فرزند مولفپس از تألیف بیان السعادة، حاج ملا علی نورعلیشاه گنابادی، فرزند و جانشین طریقتی صاحب تفسیر، تقریظی بر این تفسیر مشتمل بر شرح حال مؤلف آن به نام رجوم الشیاطین (چاپ سنگی، تهران ۱۳۱۵) نوشت. بیان السعادة ابتدا در ۱۳۱۴ در دو جلد چاپ سنگی شد. ۸ - چاپ بیان السعادة و تمجید علماحاج سلطان محمدحسین تابنده گنابادی ملقب به رضاعلیشاه آن را مقابله و تصحیح کرد و با افزودن مقدمه‌ای در ۱۳۴۴ ش در چهارمجلد، چاپ کرد که در ۱۴۰۸ در بیروت نیز افست شد. با انتشار بیان السعادة، عده‌ای از علما، از جمله آقامحسن مجتهد عراقی و آخوند ملامحمد کاشانی، در مقام تمجید آن برآمدند و از آن به «تفسیرالسلطان، سلطان التفاسیر» تعبیر کردند. همچنین ادیب نیشابوری، شاگردان خود را به مطالعه آن تشویق می‌کرد. [۲۵]
سلطانحسین تابنده، نابغه علم و عرفان در قرن چهاردهم، شرح حال مرحوم حاج ملاسلطانمحمد گنابادی: سلطانعلیشاه، ص ۱۹۵ـ۱۹۶، تهران ۱۳۵۰ ش.
۹ - شبهه در مولف بیان السعادةبرخی، صحت انتساب این تفسیر را به حاج ملاسلطان محمد انکار کردند، اما توجه به این نکات در رفع این شبهه ضرورت دارد: ۹.۱ - مقام علمی و عرفانی مولفاولاً، چنانکه کیوان سمیعی [۲۶]
کیوان سمیعی، رساله ترجمة حال کیوان قزوینی، ج۱، ص۱۳۵، در دو رساله در تاریخ جدید تصوّف ایران، تهران ۱۳۷۰ ش.
می گوید، مقام عرفانی و علمی و ادبی مؤلف برتر از آن بوده که بتوان نسبت انتحال به وی داد، زیرا او عاجز از تألیف چنین تفسیری نبوده است، و با توجه به تبحّر وی در علم و عرفان چنانچه این تفسیر بدون نام مؤلف نیز چاپ می‌شد، اهل فن می‌توانستند بفهمند که این کتاب از اوست؛۹.۲ - تشابه با سایر آثار مولفثانیاً، روش بیان مطالب و جمع نکات عقلی، نقلی و قلبی در این تفسیر با سایر آثار مؤلف مشابهت کامل دارد؛ ۹.۳ - گزارش برخی از نگارش کتابثالثاً، معصوم علیشاه، صاحب طرائق الحقائق که در ۱۳۰۳ و ۱۳۰۴ در گناباد نزد مؤلف بوده، از این تفسیر یاد کرده و تصریح می‌کند که در دوران تألیف آن، گاه بخش‌هایی از آن را به درخواست مؤلف ملاحظه می‌کرده است. [۲۷]
محمدمعصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، ج۳، ص۵۴۰، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ ۱۳۴۵ ش.
۹.۴ - اشتهار مولف با نگارش بیان السعادةاصولاً یکی از جهات اشتهار علمی و عرفانی مؤلف در زمان حیات، که غالب مورخان آن دوران ذکر کرده‌اند، تألیف همین کتاب بوده است. [۲۸]
محمدنصیر بن جعفر فرصت شیرازی، آثار عجم، ج۲، ص۸۹۰ پانویس ۲، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران ۱۳۷۷ ش.
[۲۹]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۳، ص۱۸۲، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۳۰]
سلطانحسین تابنده، ج۱، ص۲۱۰، نابغه علم و عرفان در قرن چهاردهم، شرح حال مرحوم حاج ملاسلطانمحمد گنابادی: سلطانعلیشاه، تهران ۱۳۵۰ ش.
[۳۱]
سلطانحسین تابنده، پانویس ۱، نابغه علم و عرفان در قرن چهاردهم، شرح حال مرحوم حاج ملاسلطانمحمد گنابادی: سلطانعلیشاه، تهران ۱۳۵۰ ش.
۱۰ - اشتباه گلدتسیهر مستشرقاشتباه دیگر درباره تفسیر بیان السعادة را خاورشناس مشهور گلدتسیهر مرتکب شده است؛ وی [۳۲]
ایگناتس گلدتسیهر، مذاهب التفسیر الاسلامی، ج۱، ص۲۷۹، ترجمة عبدالحلیم نجّار، قاهره ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
از تفسیری به نام «بیان السعادة فی مقامات العبادة» نوشته سلطان محمد بن حیدرالبَیدَختی (بیدُختی؛ چاپ تهران، ۱۳۱۴ هجری) نام برده و آن را کهن ترین تفسیر شیعه خوانده و تاریخ اتمامش را ۳۱۱ هجری یاد کرده است.به نظر می‌رسد که اشتباه او ناشی از غلط خواندن تاریخ اتمام این تفسیر (۱۳۱۱ هجری)، بوده است. در ترجمه عربی کتاب گلدتسیهر [۳۳]
ایگناتس گلدتسیهر، مذاهب التفسیر الاسلامی، ج۱، ص۳۰۴، ترجمة عبدالحلیم نجّار، قاهره ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
نیز، «حیدر» به «حجر» و «البیدختی» به «البجختی» تصحیف شده است.اما در هیچ‌یک از منابع متقدم و متأخر شیعه، نشانه‌ای از این تفسیر و مؤلف آن با مشخصاتی که گلدتسیهر ذکر کرده است به چشم نمی‌خورد. ۱۱ - ترجمه و شرح بیان السعادةقسمتهایی از بیان السعادة را حاج سلطان حسین تابنده گنابادی [۳۴]
محمدمعصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ ۱۳۴۵ ش.
تحت این عناوین به فارسی ترجمه و شرح کرده است: ۱) رهنمای سعادت (تهران ۱۳۴۲ ش)، ترجمه و تفسیر مقدمه بیان السعادة و شرح تفسیر سوره های فاتحه، أعلی '، الضُّحی '، انشراح، قدر، نصر و اخلاص؛ ۲) قرآن مجید و سه داستان اسرارآمیز عرفانی (تهران ۱۳۶۵ ش)، ترجمه و شرح تفسیر سه داستان اصحاب کهف، موسی و خضر و ذوالقرنین از سوره کهف؛ ۳) سه گوهر تابناک از دریای پرفیض کلام الهی (تهران ۱۳۷۶ ش)، ترجمه و شرح تفسیر آیة الکرسی، آیات خواتیم سوره بقره و آیه نور.از تمامی تفسیر بیان السعادة، محمدرضا خانی و حشمت اللّه ریاضی، ترجمه دیگری با نام ترجمه تفسیر بیان السعادة (تهران ۱۳۷۷ ش)، انجام داده‌اند که فقط بخشی از آن چاپ شده است. ۱۲ - فهرست منابع(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲) سلطانحسین تابنده، نابغه علم و عرفان در قرن چهاردهم، شرح حال مرحوم حاج ملاسلطانمحمد گنابادی: سلطانعلیشاه، تهران ۱۳۵۰ ش. (۳) محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسّرون، قاهره ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹. (۴) سلطانمحمد بن حیدر سلطانعلیشاه، بیان السعادة فی مقامات العبادة، تهران ۱۳۴۴ ش. (۵) کیوان سمیعی، رساله ترجمة حال کیوان قزوینی، در دو رساله در تاریخ جدید تصوّف ایران، تهران ۱۳۷۰ ش. (۶) محمدنصیر بن جعفر فرصت شیرازی، آثار عجم، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران ۱۳۷۷ ش. (۷) ایگناتس گلدتسیهر، مذاهب التفسیر الاسلامی، ترجمة عبدالحلیم نجّار، قاهره ۱۳۷۴/۱۹۵۵. (۸) محمدمعصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ ۱۳۴۵ ش؛ ۱۳ - پانویس
۱۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بیان السعادة»، شماره۲۳۳۵. |